محیط کشت (Growth medium) محیط دارای مایع یا ژل میباشد که به منظور رشد دادن میکروبها، یاختهها یا حتی گیاهان کوچک مورد استفاده قرار میگیرد. محیطهای کشت بهطور معمول شامل دو دسته میباشند، محیط کشت سلولی (cell culture) که در آن از سلول های خاصی استفاده مینمایند که از گیاهان و حیوانها به دست آمدهاند و کشت میکروبیولوژیکی (microbiological culture) که به منظور رشد دادن میکروبها استفاده میگردد، از رایجترین انواع کشت میکروبیولوژیکی میتوان به پلیت آگار و محیط کشت مایع مغذی اشاره نمود. در محیط های مصنوعی از مهمترین روشهای تشخیصی در باکتری شناسی است. برای کشت موفق باید شرایط مناسب برای رشد باکتری فراهم گردد. از جمله این شرایط مواد غذایی- حرارت- رطوبت کافی- نمک- PH مناسب- حضور یا عدم حضور اکسیژن می باشد. محیط های کشت را متناسب با نوع آزمایش میتوان به دو صورت مایع و جامد تهیه کرد.
از آنجایی که انواع مختلف میکروارگانیسم وجود دارند و هرکدام دارای خصوصیات منحصر به فرد هستند و مواد مغدی مورد نیاز و مختص خود را دارا می باشند؛ بنابراین انواع مختلفی محیط کشت وجود دارد که شامل مواد موردنیاز برای رشد انواع میکروارگانیسم ها می باشد.
خرید محیط کشت ممکن است به صورت مایع یا جامد باشند. محیط کشت جامد از ژل قهوه ای رنگی مانند آگار تشکیل شده است و موادشیمیایی و مغذی مختلفی به آن اضافه شده است که اجازه رشد میکروارگانیسم های مختلف را بدهد.
در زیر انواع مهم محیط های مورد استفاده در آزمایشگاه ها آورده شده است.
1-محیط کشت preservation
محیط محافظ از تمام مواد مغدی پایهای برای رشد میکروبی ساختهشده است و برای حفاظت از نوع خاصی از میکروارگانیسمها به کار میرود، ترجیحاً باکتری یا مجموعهای مختلف از موجودهای میکروبی برای دوره زمانی بلندمدت.
2-محیط کشت غنی ساز Enrichment
محیط غنی ساز یک محیط مایع است که به میکروارگانیسمها اجازه تکثیر میدهد و مواد مغدی موردنیاز برای این عمل را دارا هست.این محیطها معمول از باکتریهایی تشکیل میشوند که از منابع مایع مانند آب حوضچه به دست نمی ایند.
3-محیط کشت انتخابی Selective
اینیک نوع خاصی از محیط است که به میکروارگانیسمهای خاصی اجازه رشد میدهد درحالیکه از رشد سایر محیطها جلوگیری میکند.بهعنوانمثال اگر میخواهید یک باکتری خاص را ایزوله کنید، میتوانید یک محیط مقاوم در برابر اسید از نمونه آب حوضچه درست کرده و از شر سایر باکتریها خلاص شوید.
یک محیط Selective با PH پایین انتخاب کرده که فقط به باکتریهایی که در شرایط اسیدی مقاومت دارند اجازه رشد میدهند و سایر باکتریها کشته میشوند.از نمونههای متداول محیط کشتهای Selective میتوان به Palcam آگار و مک کانکی آگار اشاره کرد.
4-محیط کشت Differential
اینیک نوعی از محیط است که برای افتراق بین باکتریها با استفاده از یک نشانگر شناسایی برای نوع مشخصی از میکروارگانیسمها استفاده میشود.به عبارتی محیطهای Selective و Differential عکس هم عمل میکنند.اولی به برخی باکتریها اجازه رشد میدهد و مانع از رشد سایر میکروارگانیسمها میشود، درصورتیکه محیط Differential باکتریهای دیگر را از بین نمیبرد و فقط برخی از آنها را نشانهگذاری میکند.از محیط های Differential رایج میتوان به محیط Blood Agar اشاره کرد.که برای تشخیص باکتریهایی که باعث همولیز در خون می شوند استفاده میشود.
مقالات مرتبط>>>>>>>>>>>محیط کشت باکتری چیست؟
5-محیط کشت احیاء کننده Resuscitation
اینیک نوع خاصی از محیط است که برای رشد میکروارگانیسمهایی که آسیبدیدهاند و توانایی تولید خود را در شرایط محیط مضر ازدستدادهاند استفاده میشود.این محیط به ارگانیسمها اجازه میدهد تا متابولیسم خود برای استفاده از فراهم کردن مواد مغذی که از آن محروم هستند را دوباره به دست آورند.بهعنوانمثال باکتری که برای رشد خود به هیستامین نیاز دارد با استفاده از محیط کشت این کمبود را فراهم کرده و رشد میکند.
اگر دو باکتری همانند بر روی یک محیط کشت احیاء که شامل هیستامین هست قرار بگیرند شروع به رشد مجدد میکنند.در این مورد محیط کشتی که شامل هیستامین است بهعنوان احیاء کننده عمل میکند.یکی از رایجترین محیط کشتهای احیاء کننده Soya Agar هست.
6-محیط کشتهای چندمنظوره General
محیط هایی هستند که چند تأثیر بهصورت همزمان دارند، بهعنوانمثال هم بهعنوان Selective و هم Differential و هم احیاء کننده میتواند استفاده شود.
7-محیط کشت ایزوله کننده Isolation
محیطی است که شامل آگار بوده و به صورت جامد هست و به میکروارگانیسمها اجازه رشد در راستای یک خط را میدهد.بهعنوانمثال باکتری فقط در راستای الگوهایی که محیط کشت قرارگرفته فقط رشد میکنند.این محیط از رایجترین آنها در آزمایشگاههای میکروبیولوژی است.
8-محیط کشت تخمیرکننده Fermentation
محیط کشتهای تخمیرکننده از نوع Selective و بهصورت مایع میباشند که برای به دست آوردن ارگانیسمهای خاصی مانند مخمرها و سموم استفاده میشود.محیط کشتهای تخمیرکننده میتوانند از نوع Differential نیز باشند، اما در طبیعت اکثراً بهصورت Selective هستند که به برخی باکتریها اجازه رشد میدهند و از رشد برخی دیگر جلوگیری میکنند
.
9-محیط کشت غنی کننده(Enrichment Media)
محیط مقوی بوده که دارای مواد تغذیه ای زیادی نظیر ویتامین ها ، لیپید ها ، اسید های آمینه برای رشد باکتری است . بنابراین تعداد زیادی از باکتریها روی آن بخوبی رشد می کنند. مانند شکلات آگار، بلادآگار . این محیطها معمولا در مواردی بکار می روند که تعداد میکروبهای مورد جستجو در نمونه غذایی کم بوده و یا بعلت وجود زیاد میکروبهای دیگر جدا کردن آن با اشکال مواجه است . این محیطها امکان رشد برای میکروبها را از نظر PH و مواد غذایی فراهم می سازد. محیط کشت های غنی شده به منظور رشد طیف گستردهای از موجودات زنده مورد استفاده قرار میگیرد، آگار خون و آگار شکلاته از رایجترین نمونههای محیط کشت غنی شده میباشند.
10-آگار خون (Blood agar)
Blood agar آگار خون محیط کشت عمومی است که به منظور تکثیر و جدا سازی باکتری های بیماری زا بخصوص باکتری هایی که برای رشد به مواد مغذی نیاز دارند، بکار می رود. بعلاوه در این محیط وجود همولیزین در باکتری ها را نیز می توان کاوش کرد. پس از اتوکلاو محیط پایه، هنگامی که درجه آن تا حدود ۵۰ درجه سانتیگراد رسید، خون دفیبرینه گاو را به نسبت ۵ تا ۷ درصد به آن اضافه نموده و با رعایت شرایط استریل در پلیت های استریل می ریزیم. ممکن است بسته به نوع باکتری یکی از سه حالت ذیل مشاهده گردد: ۱- همولیز کامل β: باکتری واجد آنزیم همولیزین بوده و اطراف پرگنه منطقه شفافی ایجاد می گردد. ۲- همولیز ناقص α: باکتری واجد آنزیم همولیزین بوده ولی نسبت لیز کمتر از ۵۰ درصد می باشد و اطراف پرگنه هاله سبز رنگ ایجاد می گردد. ۳- عدم همولیزγ : باکتری فاقد آنزیم همولیزین می باشد.
11-آگار شکلاته (Chocolate agar)
اگر به محیط پایه آگار خوندار، هنگامی که درجه حرارت آن بعد از اتوکلاو در حدود ۸۰ – ۷۰ درجه سانتیگراد باشد، خون دفیبرینه گاو اضافه کنیم، محیط کشت آگار شکلاته بدست می آید. در این محیط بعلت اینکه گلبولهای قرمز خون در اثر حرارت متلاشی شده و اجزای آن خارج گشته، برای رشد باکتری هایی نظیر هموفیلوس و نایسریاها که نیاز بیشتری به مواد غذایی آماده دارند مناسب می باشد. همانند محیط کشت آگار خوندار Blood agar بسته به نوع باکتری همولیز و یا همولیز ناقص و عدم همولیز ایجاد می گردد.
12-محیط کشت اختصاصی(Special Media)
این محیط ها برای رشد باکتریهای خاصی مناسبند. از این محیط ها برای ایزوله نوع خاصی از باکتری در یک مخلوط میکربی استفاده می شود. مانند محیط S آگار که برای جدا کردن سالمونلا و شیگلا بکار میرود یا مانیتول سالت آگار که برای تشخیص گونه بیماریزای استافیلوکوکوس اورئوس استفاده می شود.
13-محیط کشت انتخابی (Selective Media)
محیط هایی وجود دارند که دارای یک ماده مهار کننده رشد می باشند این مواد رشد تمام ارگانیسم ها بجز ارگانیسم مورد نظر را مهارمی کنند . درمرحله اول از رنگ هایی که دارای خواص ضد میکروبی هستند استفاده می شود ودر مرحله بعد استفاده از آنتی بیوتیک ها و مرحله آخر شامل وارد کردن مواد ترکیبی به محیط کشت جهت فعالیتهای متابولیکی ارگانیسم مورد نظر می باشد . از آنجا ئیکه این محیط ها جهت ارگانیسم مورد نظر انتخاب شده اند و برای سایر ارگانیسم ها مضر می باشند آنها را محیط های انتخابی می نامند . مثالی از این نوع محیط ها ، محیط کشت فنیل اتیل الکل آگار است که از رشد باسیل های گرم منفی هوازی و بی هوازی اختیاری ممانعت بعمل آورده و به ارگانیسم های گرم مثبت اجازه رشد می دهد.
به طور کلی باکتری در محیط هایی که سرشار از مواد غذایی، عناصر مغذی و … مورد نیازش باشد، شرایط را مناسب دیده و شروع به تکثیر و رشد میکند، اصطلاحا به باکتری با چنین شرایطی باکتری کشت یافته و به محیط مناسب رشد، محیط کشت می گویند. محیط کشت باید دارای حرارت و رطوبت کافی، نمک، PH مناسب، اکسیژن و یا عدم حضور اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز باکتری باشد و معمولا در ظروف شیشه ای (مانند لوله، پلیت و…) تهیه می شود، بنابراین با توجه به این شرایط می توان نتیجه گرفت، خون با برطرف کردن تمام نیازهای باکتری از جمله مواد غذایی، PH مناسب، درجه حرارت و اکسیژن، به عنوان بهترین محیط برای رشد یک باکتری معرفی می شود. علاوه بر این، محیط کشت در تشخیص و شناسایی باکتری ها نیز نقش مفید و تاثیر گذاری دارد.